Prvi slovenski prosvetitelji- Ćirilo i Metodije

Ćirilo i Metodije (grčki Κύριλλος και Μεθόδιος, staroslovenski Кѷриллъ и Меѳодїи),

poznati i kao solunska braća, rođeni su u Solunu kao Konstantin (827/28) I Mihail (815/820) u porodici visokog vizantijskog vojnog zapovednika Lava i majke Marije koja je verovatno bila slovenskog porekla. Imali su još šestoro braće i sestara, a Ćirilo, najmlađi među njima, školovao se na carskom dvoru i diplomu stekao na filozofskim i teološkim studijama. Po završenom školovanju započeo je karijeru u savršenom stilu: bio je bibliotekar Aja Sofije i učitelj na Carigradskoj visokoj školi. 851. putovao je u Samaru kao čaln vizantijskog poslanstva u arapskom kalifatu jer je bio poznat kao poliglota i odlično vladao hebrejskim i arapskim jezicima.

Metodije je, pak, posle završetka školovanja postavljen za upravnika arhontije na istoku Makedonije i orijentisao se prevashodno na teologiju i služenje bogu i crkvi. 856. godine povlači se u manastir na planini Uldag u Maloj Aziji jer mu previranja u crkvenim krugovima ne odgovaraju. Tu mu se, nešto kasnije, pridružuje i brat Ćirilo.

Zajedno 860. putuju u južnu Rusiju u misiji sprečavanja širenje judaizma među tursko-tatarskim Hazarima. Ova misija im baš i nije pošla za rukom, pa se vraćaju neostvarenih ciljeva. Ćirilo nastavlja da radi kao nastavnik filozofije, a Metodije postaje iguman u manastiru.

Za drugu su se misiju spremili mnogo bolje. 846. poslati su među Slovene sa ciljem da očuvaju samostalnost moravske crkve uz upotrebu slovensko liturgijskog jezika. Napravili su u tu svrhu sasvim novo pismo- glagoljicu i preveli neke važnije crkvene knjige sa latinskog i grčkog. Do tada se, naime, verovalo u trojezičnu teoriju svetih jezika: grčki, latinski i hebrejski. Trebalo je ubediti klerike da je moguće službu izvoditi i na drugim jezicima. Ovaj zaista težak, a i opasan zadatak, braća su započela u Moravskoj na dvoru kralja Rastislava.

Velikomoravska Kneževina (Moravska) bila je u to vreme najveća država Zapadnih Slovena. Nastala je u IX veku ujedinjenjem moravskih plemena. 833. moravski knez Mojmir je proterao kneza Pribinu iz Njitre i ujedinio Njitrinsku kneževinu i Moravsku kneževinu. Istočnofranački kralj Ludvig I 846. zbacio je Mojmira i postavio za vladara njegovog nećaka Rastislava. Rastislav se nije pokazao kao pokorni vazal i 860. prekida vazalne odnose sa Istočnom Franačkom. Svoju vlast proširio je na Čehe, Srbe i Polabske Slavene. Da bi se odupreo germanizaciji i uticaju nadbiskua iz Salsburga i Pasaua, zamolio je bizantijskog cara Mihajla III da pošalje učitelje koji će propovedati na slovenskom jeziku. Ćirilo i Metodije proveli su tri godine u ovoj misiji i u Sirmijumu Sremskoj Mitrovici (na Rastislavovoj teritoriji) obrazovali su Panonsko-moravsku arhiepiskopiju.

Kada su se zaputili u Rim da se Metodije zamonaši, na putu su se zaustavili u jednoj od najvažnijih rimskih provincija, Panoniji, koja se protezala južno i zapadno od reke Dunava, od Vindobone (Beča) do Singidunuma (Beograda), pa je obuhvatala današnju istočnu Austriju, zapadnu Mađarsku, zapadnu Slovačku, severnu Sloveniju, severnu Hrvatsku, severozapadnu Srbiju i severnu Bosnu i Hercegovinu. Tu su knezu Kocelju preneli tekovine glagoljice, prevode crkvenih tekstova i želju za nezavisnom crkvom.

Na putu se Ćirilo razboleo i umro u Rimu. Sahranjen je u crkvi svetog Klimenta. Metodije se vraća u Panoniju, ali nije primljen sa dobrodošlicom. Proglasili su ga za jeretika, pa on ide dalje za Moravsku. Ali i tamo se situacija promenila. Svetopuk je zbacio sa prestola svog strica Rastislava i Metodije više ne nailazi na podršku koju je nekada imao. Zatvaraju ga kao jeretika i on provodi dve godine u zatvoru koji mu je značajno oštetio zdravlje. Slovenska liturgija je zabranjena i čini se da je sav trud bio uzaludan. Ipak, pomoć stiže iz najneočekivanijeg izvora- papa Jovan VIII ga oslobađa i nakon Metodijeve druge posete Rimu izdaje bulu “Marljivost tvoja” kojom se slovensko bogosluženje proglašava dozvoljenim. Ovu odluku je uskor potvrdio i carigradski patrijarh Fotije.

Metodije prevodi Bibliju na slovenski jezik i nastavlja svoj prosvetiteljski rad. Nakon njegove smrti stvari opet kreću po zlu: liturgija na slovenskom jeziku je ponovo zabranjena, a učenici prognani u Makedoniju i Bugarsku. Međutim, jednom zapaljena iskra ne da se više ugasiti. Učenje Ćirila i Metodija nastavlja se u Ohridskoj školi u Makedoniji i Preslavskoj školi u Bugarskoj. Njihove tekovine su glagoljica i ćirilica, prva slovenska pisma i staroslovenski, prvi slovenski književni jezik i književna dela koja su na njemu nastala.

24.maj slavi se kao dan Ćirila i Metodija i dan slovenske pismenosti i kulture.