Najstariji spomenici staroslovenske pisane reči

Srbija je u IX veku dočekala procvat staroslovenske pisane reči sa dinastijom Vlastimirovića na čelu. Knez Mutimir je za vreme svoje vladavine u drugoj polovini IX veka utvrdio hrišćanstvo kao zvaničnu religiju i papa ga je i pozvao da se pridruži panonskoj dijecezi na čijem čelu je bio Metodije.

Sa prihvatanjem staroslovenskog jezika kao crkvenog, počinju da se javljaju i prve redakcije. Šta su to redakcije? To je prilagođavanje staroslovenskog jezika domaćem lokalnom izgovoru. Srpska, bugarska, ruska, makedonska i hrvatska redakcija u XI i XII veku dobile su svoj definitivan oblik i izrodile različite verzije crkvenoslovenskog jezika. Srpska redakcija rezultovala je srpskoslovenskim jezikom. Ceo srednji vek u Srbiji je srpskoslovenski jezik uporedo korišćen sa starosrpskim – prvi je bio pisani, a drugi govorni jezik srednjovekovne Srbije. Ova dvojezičnost zvanično se u lingvistici naziva diglosija. Na drugim područijima (recimo u Bosni i Hrvatskoj) narodni govor mnogo se pre i mnogo više upleo u pisani jezik i potisnuo crkvenoslovenski. U Srbiji to nije bio slučaj.

Pregled najstarijih pisanih spomenika naše književnosti:

Najstariji sačuvani spomenik na staroslovenskom jeziku sa crtama srpskog narodnog jezika bilo je Marijinsko (Marijino) jevanđelje. Pisano je glagoljicom početkom XI veka n

a štokavskom govornom području. Prepisivač je verovatno bio Srbin jer je koristio elemente starosrpskog jezika. Jevanđelje je pronađeno u manastiru Ksilurgu, a danas se nalazi u Ruskoj nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu. Posvećeno je Mariji Bogomateri i ima 174 listova.

Grškovićev odlomak (apostol) još je jedan pisani spomenik na glagoljici u kojem se javljaju crte srpskog narodnog jezika. Na debelom pergamentu, odlomak je deo većeg s

pisa za koji se pretpostavlja da je sadržao kompletna Dela apostolska. Na osnovu nekih crta jezika (na primer zamene slova f slovom p kao u imenu Stepan umesto Stefan) i same glagoljice, pretpostavlja se da je delo nastalo krajem XI ili početkom XII veka

na prostoru Bosne ili tadašnje Zete. Na marginama se nalaze ćirilični natpisi koji su dodati kasnije. Apostol je pronašao vrbnički kapelan Gršković, pa po njemu nosi i ime. Danas se ovaj spomenik nalazi u Hrvatskoj akademiji znanosti i umjetnosti u Zagrebu.

Temnički natpis epitaf je na ćirilici uklesan na kamenoj ploči spomenika. Nastao je krajem X ili početkom XI veka i sadrži imena desetorice od četrdeset sevastijskih mučenika: “Ksantije, Sisinije, Leontije, Meliton, Severian, Filoktimon, Angije, Iraklije, Ekdikt, Kirion; Molite Boga za njih!”. Prepoznaje se srpska redakcija crkvenoslovenskog jezika u korišćenju zamenice Bog u akuzativu. Spomenik je pronađen u Gornjem Katunu kod Varvarina, sam, bez ostataka građevine ili drugih spomenika i njegovo poreklo ostalo je misterija sve do danas. Nalazi se u Narodnom Muzeju u Beogradu i možete ga pogledati i lično se uveriti u njegovu upečatljivost.

Humska ploča je takođe natpis uklesan na kamenu i to na ćirilici uz primesu od pet glagoljičnih slova. Natpis ima tri reda postavljena spiralno u kvadratnom forumu. Sama ploča teška je 142 kilograma, ali je oštećena, pa se natpis vidi samo delimično. 1867. uzidana je naknadno u franjevački samostan na Humcu, a danas se nalazi u muzeju manastira kao jedan od najznačajnijih južnoslovenskih spomenika.

Krajem XII veka nastala je Ploča velikog sudije Gradeše. Gradeša je bio istorijska ličnost, veliki sudija za vreme bana Kulina. Natpis na njoj je urađen ćiriličnim pismom i jedan je od značajnih istorijskih izvora. Ploča je bila deo levog dovratka crkve mauzoleja sudije Gradeše i njegove žene; građena je u obliku stuba visokog 87 cm, a širokog 31 cm.

Pomenuti Kulin ban zaslužan je za nastajanje najstarijeg očuvanog diplomatskog dokumenta na srpskom jeziku, Povelje Kulina bana. Budući da je diplomatski dokument, tačan datum njenog nastanka je poznat: 29. VIII 1189. Ona je jemstvo Kulina bana dubrovačkim trgovcima za slobodnu trgovinu na teritoriji Bosne, srpske kraljevine ( “Regnum Servilie quod est Bosna,” kako piše

sam rimski papa). Povelja je upućena Dubrovačkoj republici i dubrovačkom knezu Krvašu. Jezik na kome je napisana poprilično je oslobođen uticaja crkvenoslovenskog jezika i razumljiv je u velikoj meri i nama danas : “У име Оца и Сина и Светог духа; ја бан босански Кулин присезају тебје кнеже Крвашу; и всјем грађам дубровчам прави пријатељ бити вама од селје и до вијека и прав гои држати с вами; и праву вјеру докле сам жив.“ Poveljana je sačuvana samo u prepisima, a najstariji se čuva u Sankt Peterburgu.

I na samom kraju, kao jagoda na šlagu, Miroslavljevo jevanđelje, jedan od najlepših književno-istorijskih spomenika Srbije i najstariji sačuvani srpski ilustrovani ćirilični rukopis. Nastalo je osamdesetih godina XII veka i pisano na pergamentu na 181 listu u kožnom povezu. Poručio ga je humski knez Miroslav, brat velikog župana Stefana Nemanje, a smatra se da je dijak Gligorije, čiji se potpis nalazi na poslednjem ispisanom listu, pisar ili minijaturista jevanđelja. Pisano na staroslovenskom jeziku u srpskoj redakciji i raškoj ortografiji perom u dve kolumne, mrkom i crnom bojom. Većina naslova je u divnoj crvenoj boji. Knjiga sadrži 296 minijatura crtanih perom, a zatim bojenih četkicom i ukrašenih zlatom. Kožni povez Jevanđelja nije prvobitan, već je verovatno iz XIV veka, a pretpostavlja se da je preuzet sa nekog drugog rukopisa. Čuva se u Narodnom muzeju u Beogradu, a jedan od listova je u Nacionalnoj biblioteci u Sankt Peterburgu. 1979. godine proglašeno za kulturno dobro od izuzetnog značaja, a u junu 2005. godine je upisano na listu UNESKA Pamćenje sveta (Memory of the World).